Walili (s tfinaɣ: ⵡⴰⵍⵉⵍⵉ; s tɛṛabt: وليلي; s tlatiniyt d tutlayin yaḍnin n Uṛubba: Volubilis) tga yat tmdint tamaziɣt taqdimt, tettuṣka ɣ tasut tiss kṛaḍt nɣ d tiss kkuẓt dat n tlalit, tga yadlli tamaẓunt n tgldit n Muriṭanya. Tga ɣilad yan udɣar adrzan illa ɣ uzaɣar n Says iḍfṛn i tgrawt n wakal n Walili ɣ tsga n Mknas[1].

Walili
Adɣar amaḍlan n UNESCO
Ismawn
Ism amaziɣⵡⴰⵍⵉⵍⵉ
Ism aɛrabوليلي
Ism arumiVolubilis
Tamssugurt
Tamazirt Lmɣrib
TasgaFas-Mknas
TamnbaḍtMknas
Tarakalt
Amsidg34°04′16″N 05°33′13″W / 34.07111°N 5.55361°W / 34.07111; -5.55361
Tajumma42 ha
Asggwas n uzmmem1997


Ɣ tasut tiss 8 issnta gis Idris Ibn Ɛabdullah anbaḍ n Al Adarisa ɣ Lmɣrib, ɣ tasut tiss 11 fln tt imzdaɣ lliɣ immutty unbaḍ n Al Adarisa s tmdint n Fas, tugtt nnsn mmuttin s tmdint n Mulay Dris Ẓṛhun. Ssntan gis irzzutn irkyulujitn zɣ tizwiri n tasut tiss 20, aylli gis ittyafan yujja tt ad tettuzmim ɣ tlgamt n idɣarn imaḍlann n Yunisku asggʷas 1997.[1]

 
Tawlaft n ixrban n Walili

Tugtt n imrza urmn ad ssfrun ism n Walili zɣ tguri talatinit [wulibulis], nɣ zɣ iɣbula aɛṛabn, zund Carl Juzif Tiṣu (fr) (1828–1884) lli innan mas tettubdar Walili ɣ kra n iɣbula n Taɛṛabt s yism Qaṣṛ Farɛun (قصر فرعون Iɣrm n frɛun)[2], ttun nɣ d ur rin ad rzun s unamk ɣ tdlsa d tutlayt n imzdaɣ inṣliyn n udɣar, aylli yujjan aẓuṛ n yism ur ittyawssan s tnɣda, macc irwas is ar itturray s tguri Tamaziɣt Walilt nna igan yan imɣi ar ittmɣay ɣ tamwin n Walili.[3] Mklli iẓḍaṛ yism n Walili ad dars tili tzdayt ula d yism n yat tqbilt tamaziɣt bdrn tt imrza n umzruy iṛumiyn s yism Ulubilitani.[2]

Adɣar

ssnfl

Tettuṣka tmdint n Walili ɣ uɣlla n udrar n Ẓṛhun tama wasif n Xuman d wasif n Fṛṭaṣa, tlkm tjumma nns 42 hiktar, taggug s 3 kilumitr f tmdint n Mulay Dris Ẓṛhun, 30 kilumitr f tmdint n Mknas, d 63 kilumitr f tmdint n Fas. llan tama nns kra n izaɣarn mu ifulki wakal nnsn, ar smɣayn anawn n waddagn, s lawan akkʷ addagn n uzmmur nna igan llsas n tdmsa ɣ tsga.[3]

Amzruy

ssnfl
 
Takṛḍa n Muriṭanya Taṭanjiyt

Ikka tt nn udɣar issutln i Walili ittuzdaɣ zɣ uzmz Atlanti (en) d unyuliti (en), attay n 5.000 n isggʷasn aya. Irzzutn irkyulujitn ttuskarnin ɣ udɣar n Walili sduggan d kra idqqi mi itturray usakud ar azmz anyuliti, irwas kra n igzman ttyafanin ɣ Ibirya.[4] Kkan tt nn gis Iqarṭajiyn ɣ tasut tis 8, aya mlant t kra n tmitar lli ɣinn fln, zun d ixrban n lmaɛbad n wakuc Baɛl, idqqi nnsn d kra n iẓṛan ɣ gzin tirra nnsn s Tutlayt Tafiniqiyt.[5]

Tkcim tmdint n Walili ɣ Tgldit n Muritanya ddu tnbaḍt n Iṛumiyn ḍffiṛ taḍuṛi n Qaṛṭaj ɣ usggʷas 146 dat ntlalit.[5] Tsul tzrirt n Ifiniqiyn ɣ Walili mnnaw isggʷsn f alliɣ yad tlla ddu ifasn n Iṛumiyn, ɣ imdyatn n tzrirt ad, llan inzzurfa lli dar iɣama yism aqaṛṭajiy Suffit.[6] Issnta Yuba II tuṣka n yat tamaẓunt tagldant ɣ Walili daṛat n mad t issnṣb Ugustin f udabu n Tgldit n Muritanya ɣ useggwas 25 dat n tlalit.[7] Iɣra Yuba Wiss Sin ɣ Ṛuma, itahl s Klyubaṭṛa Silini II, illis n Maṛk Anṭuni and Cleopatra, mqqar iga Yuba d yiwis Bṭulimi imaziɣn s laṣl, tiɣri d uswingm nnsn gan iṛumiyn, slawann akkʷ Taẓuṛi d Tmsdagt taṛumiyt taqburt, zun d tmamkt lli s iṣka Yuba tamdint n Wlili.[5]

Tadmsa

ssnfl
 
Azrg n uzatim (lmɛṣṣṛt n zzit)

Tettuṣka tmdint n Walili ɣ yan udɣar yẓn i izaɣarn fulkinin d isiffn n Xuman d Fṛṭasa, aylli as ifkan yan waddur yattuyn ɣ yigr n tkrza zɣ izmaz iqburn, zɣ imɣan lli mu ittyafa latṛ nnsn ɣ Walili, llant tmẓin, Ibawn, Tilintit, Aḍil d Tazart, ttyafan gis ula 57 n uzrg n uzatim (tamɛṣṣṛt n zzit)[8]. Ɣ uzmz n tnbaḍt n Iṛumiyn ar tssfuɣ Walili Azatim (zzit) d imudar gʷrdnin ula wid ḍuẓnin, zun d ifasiwn lli smaɣn Iṛumiyn d ismgan ar tn ttḍufn.[8]

Tuṣkiwt tamazdart

ssnfl

Ɣ uzmz n Iṛumiyn tbuɣla tmsdagt d lbni ɣ Walili s tɣarast taṛumiyt, tusɛu gis tmdint kigan, tugtt n tuṣkiwin ttuṣkant s yan wanaw n uẓṛu ar t id qqazn ɣ udranr n Ẓṛhun, iga uklu nns amiɣid yaẓ nn s ujnjaṛiy. Tettyawssan Walili s tugtt n fusayfisa ɣ ttuṛcamn imudar d imɣan lli gis llanin ɣ uzmz ann, ula wid ganin ɣar ummiyn.[9]

Idrizn n tmdint

ssnfl

Tisntutin

ssnfl
 
Takarḍa n Walili d tuṣkiwin lli gis
  • Basilika: tga zun d tasnbḍayt n ɣilad, tumẓ tajumma iggutn, tettuṣlaḥ gr isggʷsn 1965 d 1967.[9]
  • Kabiṭul: illa ɣ yiffus n Basilika, ittuṣka ɣ uzmz n Maṛkinus, asggʷas 217, ɣ wansa n ufuṛum aqdim, ittyawṣlaḥ ɣ usggʷas 1962.[9]

Iggura

ssnfl
  • Aggur n Ṭanja
  • Aggur n Iẓẓlmḍ
  • Aggur n iffus

Tigʷmma n tuzdɣt

ssnfl

Tigʷmma n middn inmɣun n Walili ttuṣkant s tɣarast taṛumiyt, ilint ɣ Dikumanus Maksimus asuk mqqurn ɣ tmdint.[9]

  • Tigmmi n Urfyus
  • Tigmmi n Finus (Takuct)
  • Tigmmi n txddamin n Hiraql
  • Iɣrm n Kardyan

Irzzutn irkyulujitn

ssnfl
 

Irzzutn ggutnin ɣ Walili ttuskarn ɣ uzmz n usdurry afṛaniṣ gr isggʷasn 1912 d 1955, macc ssntan dat n uzmz ad s tmrawin n isggʷasn. zɣ mad tsdurry Fṛanṣa Dzayr ɣ usggʷ 1930, ssntan imassan irkyulujitn ifṛanṣiṣn irzzutn ɣ idrizn n iṛumiyn llanin ɣ iẓẓlmḍ n tagut d tuẓẓumt n Tfriqt s tiḍaf n isrdasn n fṛanṣa.[10]

Irzzutn irkyulujitn iskr tn umrzu afṛanṣiṣ Hinri du la Martini gr isggʷasn 1887 d 1892[11] ɣ usggʷs n 1915 ismagl Ubir Lyuṭi, anbbaḍ amsrdas n Lmɣrib ɣ uzmz n usdurry, amrzu aṛkyuluji afṛanṣiṣ Marsil Ugist Dyulafwa (en) ad iskar irzzutn ɣ udɣar n walili, dffir as iswuri gis Lwis Catilan (en).[11] Alliɣ yumẓ lmɣrib azarug nns, smdn isnubbucn ɣ udɣar n Walili ddu tnbaḍt n lmɣtib.

Azmem ɣ Yunisku

ssnfl

Tskchim Yunisku adɣar n Walili i tlgamt n idɣarn n taysi tamaḍlant ɣ usggʷas 1997. Ɣ isggʷsn n id 80, iskr usqqim agraɣlan n idrizn d idɣarn (ICOMOS) kṛaḍt tinawin d inmuqqarn f idɣarn lli isẓḍaṛ ad kcimn s tlgamt n taysi tamaḍlqnt ɣ iẓẓlmḍ n Tfriqt, ismagl ilmma usqsim ad ɣ usggʷas 1997 bac ad tkcim Walili s tlgamt n taysi tamaḍlant acku iga yan udɣar ittufragn, iḥḍu timitar n tbɣurt n Iṛuminyn[11], tqbl t ilma Yunisku tsskcim t s tlgamt nns n taysi tamaḍlant.

Ẓṛ uggar

ssnfl

Izdayn n bṛṛa

ssnfl
 
Tẓḍart ad tẓṛt uggar f Volubilis ɣ usnfar n Commons.

Tisaɣulin

ssnfl
  1. a et b Archaeological Site of Volubilis, Yunisku
  2. a et b مجلة زمان، وليلي أو قصر فرعون
  3. a et b African World Heritage Fund, ARCHAEOLOGICAL SITE OF VOLUBILIS
  4. Carrasco, J. L. Escacena (2000). "Archaeological relationship between North Africa and Iberia". In Arnaiz-Villena, Antonio; Martínez-Laso, Jorge; Gómez-Casado, Eduardo (eds.). Prehistoric Iberia: Genetics, Anthropology, and Linguistics. New York: Springer. ISBN 0-306-46364-4.
  5. a b et c Rogerson, Barnaby (2010). Marrakesh, Fez and Rabat. London: Cadogan Guides. ISBN 978-1-86011-432-8.
  6. Parker, Philip (2010). The Empire Stops Here: A Journey along the Frontiers of the Roman World. London: Random House. ISBN 978-0-224-07788-0.
  7. Davies, Ethel (2009). North Africa: The Roman Coast. Chalfont St Peter, Bucks: Bradt Travel Guides. ISBN 978-1-84162-287-3.
  8. a et b Volubilis - Ancient Village or Settlement in Morocco
  9. a b c et d UNESCO, World Heritage List, Volubilis, Morocco, N 836.
  10. Raven, Susan (1993). Rome in Africa. London: Routledge. ISBN 978-0-415-08150-4.
  11. a b et c UNESCO Advisory Body Evaluation (PDF). September 1997.