Gan Iḥaḥan (s tifinaɣ: ⵉⵃⴰⵃⴰⵏ, s tɛrabt: حاحا Ḥaḥa) yan umqqun n tiqbilin timaziɣin. Gan iclḥiyn, ar sawaln taclḥit. Kcmn ɣ ma mu nttini Sus Mqqurn, illa wakal n iḥaḥan ɣ idrarn n waṭlas mqqurn utrim gr Taṣṣurt d Ugadir.[1]

Takarḍa n tmazirt n Iḥaḥan

Aẓur ssnfl

Iɣ rad nsawl f laṣl nɣ d aẓur n Iḥaḥan, d max aylliɣ asn ttinin assaɣ ad, iqqan d ad nurri tiɣrdin ad nsnubbc ɣ ttarix nɣ d amzruy n Lmɣrib. Ar ttinin id buwmzruy blli iɣ nurri mani ittaẓn i kraḍ id walf usggʷas tiɣrdin, akal n Lmɣrib ɣ akud ann kkan t inn gis tugt n trubba n tqbilin timaziɣin, ɣ tasga n iffus gis tirubba n tqbilin ganin s wassaɣ Ṣnhaja , Amma ɣ tasga n iẓẓlmḍ gis tirubba n tqbilin lli mu ttinin Znata, iɣ d nucka s tasga n tuẓẓumt ar gis nttafa tirubba n tiqbilin n Maṣmuḍa. Iḥaḥan gan zɣ tirubba ad n tqbilin lli mu ttinin Imṣmuḍn, assaɣ ad n Maṣmuḍa nɣ d Imṣmuḍn, xtalfn gis id buwmzruy ɣ unamk nns, zund Ibn Xaldun ar ittini mas d gan zɣ tarwa n Maṣmuḍ u Yuns u Baṛbaṛ. Amma uslmad Ɛli Ṣadqi Azayku nttan ar ittini mas d taguri ad n Maṣmuḍa iga laṣl nns tutlayt taclḥit d ar t ittfasar ar ittini mas d tga kraḍt tguriwin Amẓ d Ẓu d Amud, iɣ nsmun tiguriwin ad ɣ yat twinst ar ttggant Amẓẓumud, mayad ar immal ula mas tlla yat tazdayt mqqurn gr middn n tqbilin ad d tiyrza d wakal, ar tzzigiz tguri ad zɣ imaziɣn aylliɣ tlkm iɛrabn lli as sbudlnin askkil n yaẓ gn gis yaṣ. Zund ɣiklli kullu illa unuḥyu gr ṣṣalat lli igan taẓallit d ṣṣawm lli igan uẓum.

Ama laṣl n tguri n Iḥaḥan iɣ d nucka ad nn sis naggʷ ɣ tsga n ɣaylli sa ttinin middn nɣ d rriwayat ccafahya, ar nn nttafa mas d kra iga t yan d ma s ar ittini iga laṣl nns, illa mad ittinin blli assaɣ ad ur d imzdaɣ n tqbilin ad a mu t ttinin, ar t ttinin i wakal lli ɣ zdaɣn d walli illan ɣ wadlli illan ɣ luḍa lli d iwalan i tsga n iggi n yill nɣ lbḥr, yili mad ittinin blli smman asn assaɣ ad acku mmaɣn bdda tqbilin d ingrastsnt, middn yaḍnin ar ttinin blli ikka d wassaɣ ad aḥwac nnsn lli ɣ gis ggutn iṣɛyiḍn, yili ula mad ittinin blli Iḥaḥan kkan t inn zikk umẓn ar asif n Dra, ikcm gisn ula Sus d ar sawaln s uskkil n yaḥ zund s umdya nniḥ, skrḥ, mayad kullu lli nbdr iga ɣir aylli illan ɣ rriwayat ccafahya lli ttinin middn iqburn. Mac iɣ d nuḍa ad nẓṛ ɣaylli zmmimn id buwmzruy zund uslmad mqqurn Mḥnnd Ayt Lḥajj ma inna d ma yura f mayad, ar nnin ttafa blli tamazirt ad lli illan zɣ Usfi ar Agadir yan uzmz ɣ izmaz ikka t inn ɣinn iga ɣir luḍa ur gis izdaɣ bnadm, gis ɣir argan d uzmmur d uccfud, ar d itffuɣ ukabar zɣ Usfi ar Ugadir nɣ d zɣ Ugadir s Usfi ar asn mdin iqṭṭaɛn ɣ taganin ad, mayan ad yujjan middn ad ttackan, lliɣ lkmn inɣmisn yan ugllid n ɣ akud ann lli illan ɣ Mrrakc, iggʷiz d ilmma s ugayyu nns aylliɣ iẓṛa mayan, izri s Sus yawid yan lɛadad n uzufri, inna asn ackad ad awn iniɣ ma tskarm ar awn akkaɣ tiɣraḍ nnun, yiwi tn d ilmma ibḍu tn kulla mraw isrs tn ɣ yan ugguz, isrs mraw ɣ Ayt Amr, mraw ɣ Ida Utɣumma, mraw ɣ Ayt Ɛisi ɣikkan ɣikkan aylliɣ tn kullu ibḍa f tmazirt ad, inna asn ilmma ar tḍufm f iɣarasn d ar tḍufm ingratun, kra iga t ayyur ar nn taqqlaym s Mrrakc ar d ttawim lmunt nnun, izri mad izrin, iɣli daɣ ugllid ad s Sus yawid gis yan lɛadad lli igan tfraḍin s smmus tad n tfunast d tɣyult i yan, yackid ar asn yaṭṭu mayan inna asn "Han timɣarin nnun, ha lbhaym nnun, ar tggam tawala i tiḍaf, ar tffrḍm ar tkkrzm tsalam iguyya nnun, ar tḥiyyaḥm ar tmatarm iɣarasn" ɣinn ilmma ad ikka laṣl n iḥaḥan d aẓur n yism ad

Ar zzigizn ilmma tusutin f tusutin, ar d ittimɣur tmazirt ad imikk s imikk aylliɣ tlkm ɣilli tlkm ɣilad

Amzruy ssnfl

Imnɣi n Luḍa ssnfl

  Tagzzumt ad txwa ur gis illi yat d ur gis ittyura amya, Aws ɣ tirra n tgzzumt ad ! Manmk a rad skrɣ ?

Imnɣi n Imi n Taqndut ssnfl

  Tagzzumt ad txwa ur gis illi yat d ur gis ittyura amya, Aws ɣ tirra n tgzzumt ad ! Manmk a rad skrɣ ?

Aɣwwaɣ f lmxzn ssnfl

  Tagzzumt ad txwa ur gis illi yat d ur gis ittyura amya, Aws ɣ tirra n tgzzumt ad ! Manmk a rad skrɣ ?

Abaqqay n Mugadur ssnfl

  Tagzzumt ad txwa ur gis illi yat d ur gis ittyura amya, Aws ɣ tirra n tgzzumt ad ! Manmk a rad skrɣ ?

Tinmal tiqburin ssnfl

Ttussan tqbilin n Iḥaḥan s tamassant nɣ d lɛilm d ddin zɣ uzmz n imurabiṭiyn, iɣ rad nsawl ɣassad f tinmal tiqburin nɣ d lmadaris lɛatiqa ɣ Iḥaḥan, iqqan d ad nbdr ɣar yan mnnawt lli bahra mqqurnin, acku ar nttafa ɣ kul taqbilt ɣ tqbilin n Iḥaḥan gis kkuẓt ar smmust ɣ ar ittuɣra lqʷran lkarim d lɛulum ccarɛiya zun d taskla d uṣṣiṭn, ɣmk-lli illan ɣ tqbilin ad ma ittggan uggar n sin ida uɛcrin d mraw n lmdrst taqburt d uggar n ifḍ n tmzgid, mayad kullu issiws ɣ tqbilin n Iḥaḥan afad ad ibiyyn tugt n lɛulama d lfuqaha ɣ tmazirt ad, rad nbdr ɣ ma iẓlin s imuddutn zun d Muḥammad Lɛabdari Lḥaḥi nɣ d Sidi Bu Lbarakat Lɛabdari lli illan ɣ Ida Wisarn, ɣwalli iskrn adlis lli igan s wassaɣ Riḥlat Lɛabdari nɣ d Arriḥla Al-Maɣribiya lli ittuṭbaɛn ɣ Rrbaṭ ɣ usggʷas n 1988 miladya ɣ ddu ufus n uslmad mqqurn Muḥammad Lfasi, iɣ rad nsawl f Sidi Bu Lbarakat ur aɣ iqqada imikk f tmatart ad mqqurn lli ifkan yat tɣlaɣalt yusɛan ɣ umaḍal kullut ur d ɣar Iḥaḥan, ittumḍal ɣilli ɣ ar ittuskar ɣilad lmusm n Sidi Bu Lbarakat ɣ tqbilt n Ida Wisarn, ttarix lliɣ immut Muḥammad Lɛabdari Lḥaḥi ur t ssin ɣmklli s ur ssin ḥtta manag ilul is ar t ka tqddarn id buwmzruy, ɣaylli fllas ssn iga t amuddu ad nns lli izmmim ɣ udlis lli igan s wassaɣ Riḥlat Lɛabdari, lliɣ gis isawl f tugt n tɣawsiwin lli iẓṛa ɣ uɣaras d tugt n ttaqalid d lɛadat n middn d kullu mad as ijran ɣ umuddu ad. Rad nbdr ula ɣ ma iẓlin s imussann zun d Abu Zakariya Alḥaḥi lli ittumḍaln ɣ nnawaḥi n smimu yili ula Busɛid Lmtrazi bab n udlis lli igan s wassaɣ Manaru Alɛilm d Abu Ɛutman Saɛid Bnu Ɛabd Nnaɛim Lmnnani lli iskrn adlis lli igan s wassaɣ Ɛaqa'id wa ttawḥid d iwis Ɛabdullah Bn Sɛid lli iskrn tugt n tbratin ɣ tugt n yigran, yili ula Mulay Muḥammad Lbusɛidi Lɛissi d sidi Muḥammad Bn Sliman Ljazuli lli iskrn adlis lli igan s wassaɣ Dala'ilu Alxayrat, ad ur nttu Abu Ɛali Lḥussayn Bn Ɛli Rrgragi lli iskrn ḥtta nttan adlis lli igan s wassaɣ Lfawa'id Aljamila Ɛala L'ayat Ljalila. Mayad kullu lli d nbdr ar aɣ immal blli tiqbilin n Iḥaḥan darsnt yan ḍḍawr mqqurn ɣ nacr tussna d usmuttg n imassann ɣ Lmɣrib.

Rad nbdr yan mnnawt tinmal tiqburin nɣ d lmadaris lɛatiqa lli llanin ɣ Iḥaḥan, rad nbdu s tqbilt n Ayt Zlṭn lli ɣ tlla lmdrst n Sidi Ɣanb(?) d lmdrst n Tasila Ugadir d Sidi Ɛkyac, ad nmatti s tqbilt n Idaw Buzya lli ɣ tlla lmdrst n Naɛimya d lmdrst n Sidi Ḥsayn Zmmuri d lmdrst n Tiksiwin, tili ula lmdrst n Iggi Mhnd(?) ɣ tqbilt n Ayt Ɛisi, nmatti d s Inknafn ar d gis nttafa lmdrst n Lmḥsr Ljazulya(?) d Sidi Ɛbd Lwasɛ, amma lmdrst n Ifraḍ u Ṭaha lli igan taqburn ɣ Iḥaḥan tlla ɣ tqbilt n Imgrad, tili ula lmdrst n Sidi Ḥmad u Mbark ɣ tqbilt n Idaw Tɣumma, d Sidi Muḥmmad Abu Zayd ɣ tqbilt n Idaw Kazzu, amma taqbilt n Idaw Grḍ rad gis nbdr lmdrst n Sidi Muḥmmad Bn Ɛbdllah d Sidi Buɛtman, ilint ula lmdars n Sidi Buzakarya Yaḥya d Sidi Bulbarakat ɣ Idaw Isarn, ad ur nttu taqbilt n Idaw Gillul lli ɣ llant lmdars n Sidi Ḥssa u Ḥsin d Rma(?) d Waduz n Sidi Mnṣur, amma taqbilt n Ayt Amr rad gis nbdr ḥtta nttat lmdars n Ljidi d Sidi Ḥamd Uccn d lmdrst n Imi Wasif n Ayt Amr.

Ɣayad kullu lli s nenna ar aɣ immal blli tiqbilin n Iḥaḥan darsnt yat tazdayt mqqurn d ddin d tussna

Tadlsa ssnfl

Aḥwac n Iḥaḥan ssnfl

  Tagzzumt ad txwa ur gis illi yat d ur gis ittyura amya, Aws ɣ tirra n tgzzumt ad ! Manmk a rad skrɣ ?

Taẓuṛi n Ṛṛways ssnfl

  Tagzzumt ad txwa ur gis illi yat d ur gis ittyura amya, Aws ɣ tirra n tgzzumt ad ! Manmk a rad skrɣ ?

Tamɣra dar ayt Iḥaḥan ssnfl

  Tagzzumt ad txwa ur gis illi yat d ur gis ittyura amya, Aws ɣ tirra n tgzzumt ad ! Manmk a rad skrɣ ?

Tafllaḥt ssnfl

Argan ssnfl

  Tagzzumt ad txwa ur gis illi yat d ur gis ittyura amya, Aws ɣ tirra n tgzzumt ad ! Manmk a rad skrɣ ?

Tumẓin ssnfl

  Tagzzumt ad txwa ur gis illi yat d ur gis ittyura amya, Aws ɣ tirra n tgzzumt ad ! Manmk a rad skrɣ ?

Tiqbilin ssnfl

 
Yat taddagt n wargan ɣ Iḥaḥan

Iqbiln n Iḥaḥan gan tn[2]:

Idaw Grḍ ssnfl

  Tagzzumt ad txwa ur gis illi yat d ur gis ittyura amya, Aws ɣ tirra n tgzzumt ad ! Manmk a rad skrɣ ?

Inknafn ssnfl

  Tagzzumt ad txwa ur gis illi yat d ur gis ittyura amya, Aws ɣ tirra n tgzzumt ad ! Manmk a rad skrɣ ?

Ayt Zlṭn ssnfl

  Tagzzumt ad txwa ur gis illi yat d ur gis ittyura amya, Aws ɣ tirra n tgzzumt ad ! Manmk a rad skrɣ ?

Idaw Zmzn ssnfl

  Tagzzumt ad txwa ur gis illi yat d ur gis ittyura amya, Aws ɣ tirra n tgzzumt ad ! Manmk a rad skrɣ ?

Idaw Isarn ssnfl

  Tagzzumt ad txwa ur gis illi yat d ur gis ittyura amya, Aws ɣ tirra n tgzzumt ad ! Manmk a rad skrɣ ?

Imgrad ssnfl

  Tagzzumt ad txwa ur gis illi yat d ur gis ittyura amya, Aws ɣ tirra n tgzzumt ad ! Manmk a rad skrɣ ?

Idaw Gillul ssnfl

  Tagzzumt ad txwa ur gis illi yat d ur gis ittyura amya, Aws ɣ tirra n tgzzumt ad ! Manmk a rad skrɣ ?

Idaw Buzya ssnfl

  Tagzzumt ad txwa ur gis illi yat d ur gis ittyura amya, Aws ɣ tirra n tgzzumt ad ! Manmk a rad skrɣ ?

Ayt Ɛisi ssnfl

  Tagzzumt ad txwa ur gis illi yat d ur gis ittyura amya, Aws ɣ tirra n tgzzumt ad ! Manmk a rad skrɣ ?

Idaw Kazzu ssnfl

  Tagzzumt ad txwa ur gis illi yat d ur gis ittyura amya, Aws ɣ tirra n tgzzumt ad ! Manmk a rad skrɣ ?

Idaw Tɣumma ssnfl

  Tagzzumt ad txwa ur gis illi yat d ur gis ittyura amya, Aws ɣ tirra n tgzzumt ad ! Manmk a rad skrɣ ?

Ayt Amr ssnfl

  Tagzzumt ad txwa ur gis illi yat d ur gis ittyura amya, Aws ɣ tirra n tgzzumt ad ! Manmk a rad skrɣ ?

Tiwlafin ssnfl

  Adr f kra n twlaft afad ad tt tssimɣurt

Isaɣuln ssnfl

  1. C. Agabi, « Haha. (Ihahane) », Encyclopédie berbère,‎ 1 uktubr 2000, p. 3326–3328. ISSN 1015-7344, [Ɣr ɣ wantirnit]
  2. M'haned Aït El-Haj, حاحا (Ḥāḥḥā), dans معلمة المغرب (Encyclopédie du Maroc), Tome X (1998), p. 3264.
 
Amnni ad iga amud izdin d Lmɣrib, isul imẓẓiy. Aws i Wikipidya s usnfl nns, tssimɣurt t.