Tutlayin timaziɣin

Tutlayin timaziɣin [13] (s tfinaɣ tatrart: ⵜⵓⵜⵍⴰⵢⵉⵏ ⵜⵉⵎⴰⵣⵉⵖⵉⵏ, ⵜⴰⵎⴰⵣⵉⵖⵜ, s tifinaɣ n imuhaɣ: ⵜⵎⵣⵗⵜ ar tettyunṭaq: [tæmæˈzɪɣt]) gant yat trabbut zɣ tawja n tutlayin tifryuasiyin, tutlayin ad zdint d ingratsnt ar sisnt sawaln iɣrfan imaziɣn ɣ tmizar n tmazɣa d tfriqt n ugafa s umata. Tutlayin ad myarnt yadlli ad ttyurant s yan ugmmay ism as Libik-birbir, lli nssn ɣassad s yism n tifinaɣ.

Tettusawal tamaziɣt dar tugt n middn ɣ tmizar n Lmɣrib, Dzayr d Libya, d yan uṭṭun imẓẓiyn n middn ɣ Tunst, Cngiṭ, agafa n Mali, agafa d utaram n Nijr d ugafan Buṛkina Faṣu d tmazirt n Siwa ɣ Miẓra. Tugt n imsiwln s tutlayin timaziɣin imzwagn, ɣassad llan s wuṭṭun n kra n 4 id mlyun, llan ɣ tmizar n Uṛuppa n utaram, llan s kraḍ tasutin, zɣ isggʷasn n 1950. Uṭṭun n imaziɣn yugr wuṭṭun n imsiwln s tutlayin timaziɣin.

Kra n 95% n imsiwln s tutlayin timaziɣin ar sawaln yat zzɣ smmust tutlayin mqqurnin, kraygat yat zgisnt teṭṭaf uggar n sin id mlyun n imsiwln, ad tnt igan d s unmala n ustay n uṭṭun n imsiwln: Taclḥit, Taqbaylit, Tamaziɣt (n wammas), Tarifiyt, Tacawit.

Assinw (taklasifikasyunt) ssnfl

Tutlayin timaziɣin n ugafa ssnfl

  Imgradn lli sis iẓlin : Tutlayin timaziɣin n ugafa

Gant Tutlayin timaziɣin n ugafa yat tyffart tantalant (dialect continuum) ittusawaln ɣ tmazɣa, tg daɣ yat zɣ tdurubba (sous-groupes) n tṣṭṭat tamaziɣt n tutlayin tifrusyawiyin. Akccum n tutlayt taɛṛabt iṛẓa tasult lli tt nn ikkan grasnt.

Tutlayin timaziɣin n ugafa nna s sawaln dar uggar n mlyun n ufgan gan tnt Taclḥiyt, Tamaziɣt n tuẓẓumt, Tarifit, Tacawit d Taqbaylit. Bḍant f kraḍt trubba:

Tutlayin timaziɣin n utaram ssnfl

  Imgradn lli sis iẓlin : Tutlayin timaziɣin tutrimin

Tutlayin timaziɣin tutrimin nɣ Tutlayin timaziɣin n unẓul utrim gant yat tṣṭṭat zɣ tutlayin timaziɣin. Taṣṭṭat-ad gis snat tutlayin:

Tutlayin timaziɣin titrgiyin ssnfl

  Tagzzumt ad txwa ur gis illi yat d ur gis ittyura amya, Aws ɣ tirra n tgzzumt ad ! Manmk a rad skrɣ ?

Tutlayin timaziɣin n ugmuḍ ssnfl

  Imgradn lli sis iẓlin : Tutlayin timaziɣin tigmuḍanin

Timaziɣin tigmuḍanin nɣ Timaziɣin n ugmuḍ gant yat trabbut n tutlayin timziɣin ittusawaln g Libya d Miṣṛa. Tkcm gis Tawilant, Tasknit, tasiwit d taɣdimsit.

Ɣ umata, ar ttussiḍannt tutlayin timaziɣin tigmuḍanin zɣ tdurabbut n tutlayin tijanatin n tmaziɣt tagafayt. Taṣṭṭat-ad gis smmust tutlayin:

Tagwancit ssnfl

  Imgradn lli sis iẓlin : Tutlayt Tagwancit

Tutlayt tagwancit tga yat tulayt inɣuban lli tt inn ikkan ar sis sawaln igwanciyn ɣ tgzirin tikanariyin ar tasuta tiss 16 nɣ 17. Tmmut tutlayt-ad dffir n walik n tgzirin tikanariyin. Tettyusan tutlayt tagwancit s wammak n twinas d tguriwin lli zmmimn ijyugrafn imzwura, d ismawn n idɣarn d kra n tguriwin nna tumẓ tṣbnyult n tgzirin tikanariyin.

Tibḍit tarakalt ssnfl

 
Tamaziɣt n ugafa     TaqbaylitTamaziɣt n Waṭlas     Taclḥit     Tamaziɣt n tuẓẓumt     Tasnhajit d TaɣumaritTajanat     Tarifit     Ayt Sɣruccn d Ayt Warayn     Tacnwit     Tacawit     Tijanatin yaḍninTamaziɣt n utaram     TuẓẓungiyyaTamaziɣt n ugmuḍ     Tamaziɣt n ugmuḍ Tamaziɣt n unẓul     Tutlayin titargiyin

Lmɣrib ssnfl

  • Tutlayt taclḥit nɣ tasusit tga tutlayt tamaziɣt akkʷ imqqurn ɣ wuṭṭun n imsawaln. tg tmazirt-nns gr udrar n drn, Asif n Sus, Asif n Dra d waṭlas imẓẓiyn. llan imsiwln sis ɣ tmdinin mqqurnin ula nttnti zun d tigmmi tumlilt, d ṛṛbaḍ d sla. Tga tclḥiyt yat zɣ tawja n tutlayin n waṭlas tama n tmaziɣt n waṭlas anammas.
  • Tutlayt tamaziɣt n tuẓẓumt
  • Tutlayt tarifit tga tutlayt n imaziɣen irifiyn nna izdɣn ɣ idrarn d iɣrman n Arrif lli d-yuckan dɣ ugafa n umṛṛuk. Llan gr 3 ar 4 id mlyun n imsawaln s tutlayt-ad ɣ umṛṛuk d uruppa

Dzayr ssnfl

  • Tutlayt taqbaylit nɣ d tazwawt tga tutlayt n imaziɣn n iqbayliyn lli izdɣn ɣ tmazirt n lqbayl ɣ Dzayr. Taqbaylit tga yat tutlayt zɣ tutlayin timaziɣin iṭṭafn aṭṭan n imsawaln yattyun, tg tis snat dffir n tclḥiyt ɣ maya.
  • Tutlayt tacawit tga tutlayt n icawiyen, tg tutlayt tis snat ɣ wuṭṭun n imsawaln ɣ Dzayer dffir n tutlayt taqbaylit.
  • Tutlayt tumẓabt tga yat zɣ tutlayin timaziɣin n tmazirt n dzayr. Ar sis sawaln ɣ tsgiwin n wilaytat ɣrdaya .
  • Tutlayt taznatit tga yat tutlayt s sawaln imaziɣn ɣ tmazirt n dzayr. Ar as nttini tamaziɣt n tigurarin niɣ tamaziɣt n twat. tg awal n tqbilin tiznatiyin nɣ znata n unẓul n tamazirt n dzayr. Tantala ad tga yat zɣ tutlayin n dzayr lli ttinin is tmmut ɣ tigira n 1985 ɣ iɣrman d iduwwarn n twat d tsggiwin tamntit d tittaf. Timyurin n iggmaḍn n tmizar ad n tmdyazt d uẓawan s taznatit ttyuran d frurin ɣ warratn n Mulud Mɛmmri. Ttyuzmmamen ɣ imṣṭirn imzwura n tussna n ufgan n UNESCO

Tuns ssnfl

  • Tutlayt tasndit tga yat zɣ tutlayin timaziɣin lli illan ɣ tmazirt n Tunst, tg yat zɣ tutlayin lli immutn. Nnan mas d zɣ 1950, tutlayt-ad ur sul illi mad tt isawaln. Ɣ tmazirt n Tunst, mnnawt tutlayin ad illan agri skrnt nit s tɣarast n ismḍal. Imbddadn iqawmiyn n yiεṛabn lli inbḍn ɣ tmazirt n Tunst uggar 50 n usggʷas ayad gan tuggʷas-nnsn afad ad nɣin tadlsa d tutlayin timaziɣin.

Libya ssnfl

  • Tutlayt tanfust niɣ mazoɣ tga tantala lli sawaln imaziɣn n udrar n infusn (nɣ jabal naffusa), adrar-ad illa ɣ tmazirt n libya, tanfusit tga ula yat tantala zɣ tutlayin timaziɣn lli sul idrn, waxxa tbidd tanbaḍt n libya ɣ ddu ifassn Lqddafi bac ad tt tmḍl. Ar tt sawaln uggar n 150 000 n umdan. tangalt (ISO 639-3) ns igat: jbn. Mnck ad bdda tsmun id bu icnubcn n tutlayt mas tga z tutlayin n tuns, mac nttat naḥayat disnt.

Mali d Nnijr ssnfl

  Tagzzumt ad txwa ur gis illi yat d ur gis ittyura amya, Aws ɣ tirra n tgzzumt ad ! Manmk a rad skrɣ ?

Miṣṛa ssnfl

  Tagzzumt ad txwa ur gis illi yat d ur gis ittyura amya, Aws ɣ tirra n tgzzumt ad ! Manmk a rad skrɣ ?

Muriṭanya ssnfl

  Tagzzumt ad txwa ur gis illi yat d ur gis ittyura amya, Aws ɣ tirra n tgzzumt ad ! Manmk a rad skrɣ ?

Tigzirin tiknariyin ssnfl

Tirra ssnfl

Agmmay n tifinaɣ ssnfl

  Imgradn lli sis iẓlin : Tifinaɣ

Uran imzwura tamaziɣt s iskkiln n tfinaɣ d iskkiln n tarabt d iskkiln n tlatinit mac ɣ usggwas n 2003 iskcm usinag agldan n tussna tamaziɣt tifinaɣ ɣ uslmad n tmaziɣt; tdwel tifinaɣ niɣ Tifinaɣ tunṣibt ɣ Lmɣrib;

Tifinaɣ iggmayn iqburn ila ɣ iẓẓlmḍ n ifriqya sxdmant imaziɣn d ṭawariq

Agmmay alatin ssnfl

Iqbaylin n tamazirt d yan ugzzum mqqurn nimrukiyn ar tafan mas irxa bzzaf ad ttran s tirra tamaziɣt talitinit. tirra yad ar tnt bahra ntafa ɣ lwib d-sitat imazi°n n - brra d tigzirin tiknariyin.

Agmmay aɛrab ssnfl

Uran ṭṭlba d imḥḍaṛn n timzgadiwin n iffus n tamazirt lmrruk s ugmmay n tɛṛabt, ilin mnnaw n warratn s uskkil-a, kra zgi-sn ittyura ɣ dar tasut 11.

Arratn iqburn ssnfl

Kigan zzɣ mddn da ttiɣiln is d ar ɣilad ad ssntint tirra s tutlayin tamaziɣin, d is ur dars tlli awd yat taysi iran ad as yaws ad tgmu tmɣr acku taddagt ur ilin iẓuṛan mqqurnin ur tufi ad tili ifrawn d icṭḥan mqqurnin ! Is llan kra n warratn izaykutn dar tmaziɣt ? Mlmi ad ssntint tirra s tutlayt ad ? Ma ayd icuncgn amussu ad adlsan ? Man imukrisn d ittkkan mnid i warra amaziɣ ? Ma s nɣiy ad t nsyafu zzɣ wanaw ad n warratn izaykutn ?

Yuwi d uslmad Ɛumaṛ Affa lli igan aslmad ɣ tmɣrudt n Rrbaṭ dffir isnubbucn lli iga f usntl amzruy n warra amaziɣ s uskkil « aεṛab » mas iga Umṛṛuk s umata ansa i uskkir n warratn s tutlayin tamaziɣin s tmzarayin nns akkʷ swa ɣ Sus nɣ d Laṭlas nɣ d Rrif irnu isslkn ɣ yat tinawt iga tt usinag agldan n tussna tamaziɣt ɣ 2003 mas d Sus ad igan tansbaɣurt uggar s wanaw ad n warratn. Aya yuwi t id, mk lli inna, wansa arakal lli illan dar tsga ad d lli tt yujjan ad taggug f iḍiṣn inadafn aylli tt yujjan ad tḍuf kigan n uzug anutlay d unamun d udmsan d usrtan.

Awttas zɣ warratn lli skrn iclḥiyn n zik ur igi tutlayt taclḥit s ixf nns maca ad ssawḍn tussna tamsɣant i ugdud amaziɣ lli ikkan ur da ittakʷz taεṛabt, aya isfaw t mas amata ɣ warratn ad aɣn d iskkinn n usgd swa ɣ igr n usumd nɣ ɣ igr n uflas nɣ ɣ igr n tikli n wasr nɣ isfra lli t ittalɣn, issuman t ulaa acku ur snzgumn imaratn ad s wanaw n tirra d ur srisn kra n ilugnn i usnmarra amaziɣ.

Kra n imdyatn zzɣ warratn aɣ d ilkmn :

  • Asuɣl n udlis Al anwar assunnyya fi lkalimat assunnyya « Tifawin tisunniyin ɣ tguriwin tisunniyin » i Muḥammad ug Aḥmad u Juzayy Aɣṛnaṭi s tmaziɣt n Sus.
  • Arra  « Tafukt n ddin » i Ɛli u Hmad ug Iliɣ , adlis ad iga yat tmdyazt ɣ llant mraw n yifḍn n tiwnt .

Yuwi d uslmad Affa ɣ tinawt nns uttay n 25 n warra ttyaranin s tutlayt tamaziɣt, irnu uslmad ad mas d arrantn lli ittyamaẓn ɣ Uṛubba ttwaḥḍan ɣ Iks Un ɣ Rufans ɣ Fṛanṣa.

Zɣ warratn imaziɣn igan izaykutn lli ittyaskarn s tmaziɣt « Kitab al-asmae » (Adlis n wassaɣn) lli igan yan usgzawal (msmun awal) amaziɣ aεṛab ittuɣuln ɣr tasut tiss 12 n tlalit, ittyaskar usgzawal ad ɣ 1146 dat n tlalit, yara t u Tunart lli iluln ɣ 1085 dat tlalit immt ɣ 1172 (ur igi u Tumrt Amuwḥḥidi), tili ɣ warra ad 2500 n tguri tamaziɣt lli ɣ amunt 250 n wassaɣn n imɣayn, ig usgzawal ad yan zzɣ isgzawaln akkw iqbrn ɣ umaḍal. D hat zrwn kigan n imsnilsn imaziɣn d ayt Uṛubba (Ihulandiyn d Ifṛanṣiṣn) asgzawal « Adlis n wassaɣn » d yan umawal aḍnin assaɣ nns « Kacf aṛṛumuz » d ifḍn n warratn yaḍn lli ɣ llant tullisin, isfra, aflas, ismigiln,…lli d ikkan Amṛṛuk d Dzayr d Libya d Tiniri . arra amaziɣ akkw iqbrn ittyissin ar ɣilad d arra « Kitab albarbaryya » (Adlis n tmaziɣt) zzɣ Tuns, illa ɣ 896 n tasna, ar issfru taɣarast tibaḍit . ar ittuɣul usakud n usnulfu n warra ad amqran ar gr tasut tiss 8 d tiss 9 n tlalit, ar ittawz f tzrawt nns umsnils aṭalyan Vermondo Brugnatelli zzɣ tsdawit Milano-Bicocca. Aya yujja i imsnilsn ad isinn s talɣiwin n ussmrs n tmaziɣt n zik ittyaran zzɣ uggar n 1200 n usggwas aya.

Ar ɣilad ur ta llint kra n tsiḍan i taysi ad tansbaɣurt, d ur nssin man idɣarn ɣ llan kigan n warratn imaziɣn wala mani ɣ nn ḥḍan, s man aya ur nufi ad nfk yat twlaft imdn f tilawt n warratn ad, d ar ttddrn aṭaṣ n imukrisn amm assmrs ur ifulkin, mnziwt ur illin d tanzzarfut, assrwl d tukkṛḍa, nrnu asn nn awd imukrisn igamann amm iɣrdayn, iwḍfan, aɣmal, ubuy n warratn atg  luman acku kigan ɣ warratn ad gan uslign s kra n tawjiwin lli d ifl umara, ar tn bḍḍun grasn. addad ad ismrnat uggar acku ur llint kra n tkafutin nna rad iswuri f uḥṭṭu d ufrag i warratn ad.  S man aya zmrɣ ad iniɣ mas mk aɣ d uwḍnt tmiḍiwin n warratn hat ifḍn ad inɣuban swa s iskkirn igamann nɣ inafgann.

Arratn ad n tmaziɣt gan yan uɣbalu ur ittɣarn i tutlayt tamaziɣt acku usin kigan n umawal azayku nna ur nenni ad naf dar ayt ɣilad, aya yujja imrza ad sgisn ḍin kigan n tguriwin nna rad yaws ɣ usbɣr n tutlayt tamaziɣt d ussudr nns, maca tiwuriwin nna ittugan ar ɣilad ur gumnt, iqqn d ad tili yat tstratijit i uḥṭṭu n taysi ad ittug as usnmala d tzrawin afad ad d sgisn ittuẓẓg akkw uynna uman n tussna s lawan akkw ɣ igr n tutlayt tamaziɣt.[14]

Asnɣms s wawal amaziɣ ssnfl

  Tagzzumt ad txwa ur gis illi yat d ur gis ittyura amya, Aws ɣ tirra n tgzzumt ad ! Manmk a rad skrɣ ?

Taddagt n tutlayin timaziɣin ssnfl

──o Tafruyasit 
   ├─o Proto-Tamaziɣt 1 (-7000)
     └─o Proto-Tamaziɣt 2 (-200)
       ├─o Tamaziɣt n ugmuḍ
      | └─────o Tanfusit
      | └─────o Tawilant
      | └─────o Tasknit
      | └─────o Taɣdimsit
      | └─────o Tasiwit
      ├─o Tamaziɣt n ugafa
      | |─────o Taqbaylit
      | |──o Tamaziɣt n waṭlas
      | |  └──o Taclḥiyt
      | |  └──o Tamaziɣt n waṭlas anammas
      | └─o Tutlayt tajanat
      |   └───o Tarifiyt
      |   └───o Taznast
      |   └───o Tacnwit
      |   └───o Tumẓabt
      |   └───o Tacawit
      |   └─o Taznast n umalu
      |     └─o Tajerbit
      ├───────o Tatergit
      ├─o Tamaziɣt tutrimt
        └─────o Taẓnagt
        └─────o Tatsrrt

Isaɣuln ssnfl

  1. The Tamasheq of North-East Burkina Faso, David Sudlow : https://books.google.co.ma/books/about/The_Tamasheq_of_North_East_Burkina_Faso.html?id=QDfuAAAAMAAJ&redir_esc=y
  2. The Tamasheq of North-East Burkina Faso (pdf), Notes on Grammar and Syntax including a Key Vocabulary, 2nd, revised edition, David Sudlow  : https://www.freemorocco.com/tamkardit-library/the_tamasheq_of_burkina_faso_second_edition.pdf
  3. A History of the Arabs in the Sudan, H. A. MacMichael (VOL 1, p 347,69 ) : https://www.cambridge.org/core/books/history-of-the-arabs-in-the-sudan/15B26108B136954D5FA3FD801C10A0A0
  4. الأمازيغ وانتشار قبيلة هوارة الأمازيغية في صعيد مصر والسودان, أحمد الياس حسين : https://sudaneseonline.com/board/7/msg/%D9%85%D9%86-%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D8%AA%D9%86%D8%A7-%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B9%D8%A8%D9%8A%D8%A9-%D8%B9%D9%86-%D8%A3%D8%B5%D9%88%D9%84-%D8%B3%D9%83%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%88%D8%AF%D8%A7%D9%86%3A%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%85%D8%A7%D8%B2%D9%8A%D8%BA-%28%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%80%D8%B1%D8%A8%D9%80%D8%B1%29-1403455720.html
  5. من ثقافتنا الشعبية عن أصول سكان السودان: الأمازيغ (البـربـر) : https://www.alrakoba.net/510392/%D9%85%D9%86-%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D8%AA%D9%86%D8%A7-%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B9%D8%A8%D9%8A%D8%A9-%D8%B9%D9%86-%D8%A3%D8%B5%D9%88%D9%84-%D8%B3%D9%83%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%88%D8%AF%D8%A7/
  6. بربر، مدينة في السودان : https://imazighan-imazighan.blogspot.com/2019/08/city-in-sudan.html
  7. Rapport sur la mission de M. René Basset au Sénégal,séance du 8 juin 1888 : https://www.persee.fr/doc/crai_0065-0536_1888_num_32_3_69483
  8. لغة آزناك : https://areq.net/m/%D8%A2%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%83_(%D9%84%D8%BA%D8%A9).html
  9. ضيف شرف معرض القاهرة الدولي للكتاب حكاية قبيلة صنهاجة وعلاقتها باسم السنغال : https://www.youm7.com/story/2020/1/13/%D8%B6%D9%8A%D9%81-%D8%B4%D8%B1%D9%81-%D9%85%D8%B9%D8%B1%D8%B6-%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%AD%D9%83%D8%A7%D9%8A%D8%A9-%D9%82%D8%A8%D9%8A%D9%84%D8%A9-%D8%B5%D9%86%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%A9-%D9%88%D8%B9%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D9%87%D8%A7-%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D9%85-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%86%D8%BA%D8%A7%D9%84/4583276
  10. لهجة آزناك : https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%A9_%D8%A2%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%83
  11. Le Zénaga des tribus sénégalaises, Faidherbe, Léon (1818-1889) : https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k1035945/f2.item.texteImage
  12. أطروحة أحمد الهاشمي : https://amadalamazigh.press.ma/%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%A1%D8%A9-%D9%81%D9%8A-%D8%A3%D8%B7%D8%B1%D9%88%D8%AD%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%A7%D8%AD%D8%AB-%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%83%D8%AA%D9%88%D8%B1-%D8%A7%D8%AD%D9%85%D8%AF-%D8%A7%D9%84/
  13. H. Ekkehard Wolff (2013-08-26). "Berber languages" Britannica.com. Retrieved 2015-07-14
  14. http://tamazight-tanawayt.blogspot.com/2015/06/arratn-imazinibula-n-tutlayt.html

Ẓr daɣ ssnfl

 
Ẓr ula Wikipidya s Taqbaylit, asamu ilelli
 
Ẓr ula Wikimawal s Tacawit, Amawal ilelli
 
Ẓr ula Tamaziɣt n waṭlas anammas ɣ Wikipidya lli illan ɣ Wikimidya Incubator
 
Ẓr ula Tarifit ɣ Wikipidya lli illan ɣ Wikimidya Incubator
 
Ẓr ula Tamaziɣt tanawayt ɣ Wikipidya lli illan ɣ Wikimidya Incubator
 
Ẓr ula Tacawit ɣ Wikipidya lli illan ɣ Wikimidya Incubator

Tinidlisn ssnfl

  • Meftaha Ameur, Khalid Ansar, Abdellah Boumalk, Noura El Azrak, Rachid Laabdelaoui et Hamid Souifi, Centre de l'Aménagement Linguistique, , Rabat, Institut Royal de la Culture Amazighe, coll. « Lexiques et dictionnaires » (no 13), 2016, 1030 p. (ISBN 978-9954-28-240-3, asmnid ɣ wantirnit [timḥḍit], ɣṛ ɣ wantirnit [timḥḍit])
  • Revue annuelle Études et documents berbères [timḥḍit] (Paris/Aix-en-Provence, Coédition La boîte à Documents/Edisud)
  • Lamara Bougchiche (préf. Lionel Galand), , Paris, Ibis Press, coll. « Sources berbères anciennes et modernes », 1997, 447 p. (ISBN 978-2-910728-02-1, OCLC 37040152, asmnid ɣ wantirnit [timḥḍit])
  • Linguistique berbère : Études de syntaxe et de diachronie, Salem Chaker, Peeters, Paris, 1995 (ISBN 978-2-87723-152-7)
  • Grammaire berbère (rifain, zayane, chleuh, kabyle), Michel Quitout, éd. L'Harmattan, 1997 (ISBN 978-2-7384-6004-2)
  • nitiation à l'écriture de la langue berbère, Larbi Rabdi, éd. L'Harmattan, 2001, 148 p.  (ISBN 978-2-7475-0904-6)
  • Dictionnaire des racines berbères (formes attestées), Kamal Naït-Zerrad, 3 tomes : Tome I, 1998 (ISBN 978-90-429-0579-5) ; Tome II, 1999 (ISBN 978-90-429-0722-5) ; Tome III, 2002 (ISBN 978-90-429-1076-8)
  • La langue berbère, André Basset, éd. L'Harmattan, 2004 (ISBN 978-2-7475-7278-1)
  • Langue berbère. Introduction à la notation usuelle en caractères latins, Ramdane Achab, éd. Hoggar, Paris, 1998 (ISBN 978-2-912996-00-8)
  • Dictionnaire tamazight - français (variante zayane du Maroc central), Miloud Taïfi, éd. L'Harmattan, 1992 (ISBN 978-2-906659-00-1)
  • Dictionnaire des verbes Tachelhit-Français, Abdallah El Mountassir, éd. L'Harmattan, 2003 (ISBN 978-2-7475-3577-9)
  • Manuel de conjugaison du tachelhit (langue berbère du Maroc), Abdallah Boumalk, éd. L'Harmattan, 2003 (ISBN 978-2-7475-5527-2)
  • Grammaire moderne du kabyle, Kamal Naït-Zerrad, éd. Karthala, Paris, 2001 (ISBN 978-2-84586-172-5)
  • Psycholinguistique touarègue (Interférences culturelles), Mohamed Aghali-Zakara, Inalco, Paris, 1992
  • Dialecte de l’Ahaggar (en 4 volumes), Charles de Foucauld, éd. L’Harmattan, Paris, réédition de 2005 (ISBN 978-2-7475-8173-8)
  • Langue et pouvoir en Algérie, Mohammed Benrabah, éd. Séguier, 1999 (ISBN 978-2-84049-150-7)
  • Dictionnaire insolite du Maroc - Latéfa Faïz - Édition Cosmopole - Novembre 2011 - ISBN / 978-2-84630-064-3.
  • Stéphanie Pouessel, « La relégation des langues berbères : le complexe de la berbérité » (p. 33-41) et « L'éloge du fragment : langues et régions berbères » (p. 163-168), dans , Paris/Alger/Casablanca, Non Lieu/Edif 2000/La Croisée des chemins, 2010, 205 p. (ISBN 978-2-35270-087-6 et 2352700876, OCLC 683412145)
  • Mena Lafkioui, « La question berbère : politiques linguistiques et pratiques langagières », Langues et cité, no 23,‎ août 2013 (ɣṛ ɣ wantirnit)
  • Salem Chaker,Langue (berbère) , dans , vol. 28-29 : Kirtēsii–Lutte, Aix-en-Provence, Édisud, 2008 (ɣṛ ɣ wantirnit [timḥḍit]), p. 4348-4360
  • Alexandra Filhon, « Parler berbère en famille : une revendication identitaire », Revue européenne des migrations internationales, vol. 23, no 1,‎ 2007 (ɣṛ ɣ wantirnit [timḥḍit])

Izdayn n bṛṛa ssnfl

Tutlayin Timaziɣin
Tutlayin Amzray Tamaziɣt taqburt†,LB
Gwanc Tagwancit
Agmuḍ Tawilant · Tasuknit · Taɣdimst · Tazrgt · Tanfust · Tasiwit
Agafa Tajnat Aṭlas Anammas AgmuḍanSṬ (Ayt Sɣruccn · Ayt Warayn) · Tanzruft Tagafayt (Tagurart · Tumẓabt · Tamaziɣt n unẓul n Wahran d Figig · Tidiklt · Tuwat · Tugurt · Tagargrnt) · Tarifit · Tijanatin tigmmuḍanin n Lmɣrib · Ayt Iznasn · Ayt Snus · Tacawit · Tazwarit TatunsitSG (Tajṛbit · Tamaziɣt n Maṭmaṭa · Tasndit · Tawilult) · Tutrimt Tadzayrit (Taclfit · Tacnwit)
Ur igin tijanatin Tamaziɣt n waṭlas (Aṭlas Anammas · Llisan Al-ɣarbi · Taɣumarit · Taṣnhajit n Srayr · Taclḥiyt) · Taqbaylit
Tinawayin Tamaziɣt Tanawayt Tamɣribit · Tamaziɣt Tanawayt Tadzayrit
Twarg Tamahaq · Tamacq · Tawllammt · Tayart
Anẓul Utrim Tatsrrt · Tuẓẓungiyya
Agmmay Agmmay n Tifinaɣ · Agmmay Alatin · Agʷmmay Amaziɣ Aɛṛab · Tirra taɛibrit
Timrsal Unbiḍ AAAL (Dzayr) · SNM (Dzayr) · SGSM (Lmɣrib) · DNAFLA (Mali) · CRB (Fransa)
Ur gin unbiḍ Agraw imaziɣn (GM) · Agraw Amaḍlan Amaziɣ (GMM)
SG Ar tzray s ugmuḍan· SṬ Ar tzray s Waṭlas · Tutlayt inɣuban · LB Tettyalsbna
 
Amnni ad iga amud izdin d Tutlayin, isul imẓẓiy. Aws i Wikipidya s usnfl nns, tssimɣurt t.
  Tutlayt        Imaziɣn      

Isaɣuln ssnfl